αμφικτιονία ή αμφικτυονία

Ένωση ανεξάρτητων γειτονικών πόλεων (περιοίκων) στην πρώιμη αρχαιότητα, η κυριότερη μορφή ένωσης στην οποία είχαν φτάσει οι αρχαίοι πρόγονοί μας. Αρχικά, στην α. ανήκαν συγγενικές φυλές (έθνη τα ονόμαζαν οι αρχαίοι). Για να είναι σεβαστές αυτές οι ενώσεις των πόλεων, κέντρο της α. οριζόταν ένα ιερό, όπου συγκεντρώνονταν αντιπρόσωποι του κάθε έθνους, και αργότερα της κάθε πόλης (οι α. είχαν αρχίσει πριν ακόμα ιδρυθούν οι πόλεις) για να συζητήσουν τα κοινά προβλήματα και να πάρουν σχετικές αποφάσεις. Η συνήθεια των αρχαίων Ελλήνων να ανάγουν τα πάντα στις παλιές παραδόσεις και σε μυθικά πρόσωπα, αποδίδει την ονομασία των α. στον Αμφικτύονα (αδελφό του Έλληνα) που πρώτος είχε ιδρύσει α. Οι γνωστότερες α. είναι αυτές των Ιώνων της Μικράς Ασίας, με ιερό κέντρο τον ναό του Ελικώνιου Ποσειδώνα στη Μυκάλη· των δωρικών πόλεων της Μικράς Ασίας, με ιερό κέντρο τον ναό του Τριοπίου Απόλλωνα στην Κνίδο· των Ιώνων των Κυκλάδων, με κέντρο το ιερό του Δήλιου Απόλλωνα· επτά πόλεων με ιωνική παράδοση (Ερμιόνη, Επίδαυρος, Αίγινα, Αθήνα, Πρασιαί, Ναύπλιο και Μινύειος Ορχομενός), με κέντρο το ιερό του Ποσειδώνα στην Καλαυρία (Πόρος)· πόλεων της Βοιωτίας, με κέντρο τον ναό του Ποσειδώνα στην Ογχηστό της Βοιωτίας. Η σπουδαιότερη α. στην αρχαιότητα ήταν η Δελφική. Αρχικά την αποτελούσαν έθνη της Θεσσαλίας και της Φωκίδας, με κέντρο το ιερό της Δήμητρας στην Ανθήλη. Με τον καιρό εντάχθηκαν στην α. και άλλες πόλεις και κέντρο της έγινε το ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς, όπου συγκεντρώνονταν κάθε άνοιξη οι εκπρόσωποι των πόλεων. Όσες φορές κινδύνευσε το ιερό των Δελφών, οι πόλεις της α. κήρυξαν πολέμους, τους αποκαλούμενους ιερούς (που είναι τέσσερις), ακόμα και εναντίον μελών της α. που θέλησαν να παραβιάσουν ή να εκμεταλλευτούν το ιερό. Οι α. δεν είχαν μόνο θρησκευτική σημασία, αλλά και πολιτική διότι κατά τη διάρκεια των συνελεύσεών τους σταματούσαν οι πόλεμοι, αποφάσιζαν για το γενικό συμφέρον των μελών τους και ρύθμιζαν τις μεταξύ τους σχέσεις χωρίς να θίγεται καθόλου η ανεξαρτησία κάθε πόλης. Στην ύστερη αρχαιότητα, τον θεσμό των α. αντικατέστησαν τα λεγόμενα Κοινά και οι Συμπολιτείες. Πάντως, ο θεσμός των α. και η μακρότατη ζωή τους μπορούν να θεωρηθούν η σημαντικότερη έκφραση της ηθικής και θρησκευτικής ενότητας του ελληνικού έθνους. Οι Δελφοί ήταν το κέντρο της σπουδαιότερης αμφικτιονίας της ελληνικής αρχαιότητας, με κέντρο της το ιερό του Απόλλωνα.